yox
:
əd.
1.
Xəbər mənasında. Bir şeyin hazırda,
yaxud ümumiyyətlə olmadığını bildirir
(var ziddi). Yeməyi bol, iştahası yox. – Var
evi – kərəm evi; Yox evi – vərəm evi. (Ata.
sözü). Yox vaizin sözünə sözüm kim, behişt
var; Kuyin bir özgə, cənnəti-didarın özgədir.
Qövsi. // Həmin mənada adətən yoxdur
şəklində işlənir. Evdə heç kəs yoxdur. Zalda
boş yer yoxdur. Bu barədə heç bir şübhə yoxdur.
– [Əsgər:] Görünür ki, heç bir yol yoxdur.
Ü.Hacıbəyov. Yoxdur təbiətdə bu ayrılıqlar;
Bütün kainatın bir ahəngi var. S.Vurğun. Ay
süd kimidir... Bir ləkə yoxdur bənizində; Yerlər
də çimir sanki bu dəm nur dənizində.
B.Vahabzadə.
2.
Suala mənfi cavab və ya bir şeylə razı
olmamağı bildirmək üçün işlənir (hə, bəli
ziddi). – Bu axşamkı tamaşaya biletin varmı?
– Yox. – Sənə nə olub, xəstə deyilsən ki? – Yox.
– Sən bununla razısanmı? – Yox. – Gedəcəksən,
ya yox? – Yox, hələ dayan, fikirləşmək
lazımdır. // İnkar edilən şeyin təkrarlanması
ilə. – Sabahkı qonaqlığa gələcəksənmi? – Yox,
gəlməyəcəyəm. – Bu işi iki günə görüb qurtarmaq
olarmı? – Yox, olmaz. – [Aslan bəy:]
Yox, hələ də gəlməmiş. C.Cabbarlı. [Süleyman:]
Yox, xala, daha bu qədər dul qaldın
bəsdir. Ü.Hacıbəyov. // Ümumiyyətlə, etiraz,
narazılıq bildirmək üçün işlənir (bəzən təkrar
şəklində). Yox, yox, buna dözmək olmaz.
Yox, yox, razı deyiləm. – Yox, yox, mənim fikrimə
başqa şey gəlir. Ü.Hacıbəyov. Yox, yox,
bəsdir, qarı nənə; Bu sözləri demə mənə.
S.Vurğun. // Söylənmiş fikri, sözü düzəltmək
üçün işlənir. Dur get, sabah axşam gələrsən.
Yox, ertəsi gün. Bu saat sənə deyim. Yox, özün
tap. – Yox, o ağlamırdı. Göynəyirdi. M.Hüseyn.
// Bir şeyi rədd və ya qadağan etməyi
bildirir. – Söz verirəm ki, ... – Yox, söz-zad
vermə. – İstəyirəm ki, görüşünə gəlim. – Yox,
sən gəlmə, mən özüm gələrəm. // Cümlədə
inkar bildirən xəbərin, yaxud söz birləşməsinin
əvəzində işlənir. O deyir ki, bu saat getmək
lazımdır. Mən deyirəm – yox. Sən onu
çox dərin adam hesab edirsən. Mən – yox.
Bax gör, qayıdacaq, ya yox.
3.
İs. mənasında. Yoxa çarə yoxdur. Yoxun
üzü qaradır. Yoxdan bir şey ortaya çıxarmaq.
– Verdilər knyaza “yox” xəbərini; Ovuşdurub
bir az o, əllərini; Əmr etdi qoşuna: “Vurun
birbaşa!” H.K.Sanılı.
4.
Bağl. mənasında. Deyil. Ona dağ havası
yox, dəniz havası xeyirlidir. Bu məsələ tək bizi
yox, bütün kollektivi düşündürür. – Amma tək
biz yox, bütün əhali qıtlıqdan əziyyət çəkirdi.
M.Hüseyn. Maya uşaqlıqdan atı sevərdi, lakin
yükdaşıyan qoşqu atlarını yox, yallı-yəhərli
minik atlarını. M.İbrahimov.
5.
Yoxam şəklində – sevmirəm, acığım
gəlir, xoşum gəlmir (varam ziddi). Mən buna
yoxam.
6.
Yoxdur şəklində –
7.
cümlədə işi bildirən
xəbər mənasında;
8.
özündən əvvəlki
sözün mənasına müsbətlik çaları verir. İstisuyun
yay aylarında hüsnü yoxdur.
◊ Yox a! – təəccüb, heyrət bildirir. – Az
qala yıxılmışdım. – Yox a! Yox demək – mənfi
cavab vermək, rədd etmək, qəbul etməmək.
[Rüstəm bəy:] Qızım, yox deyirsən? Ü.Hacıbəyov.
Yox deyil – vardır, mövcuddur, yaşayır.
Yox deyil dünyada; namərd dost, kəmfürsət
adam. R.Rza. Yox etmək – puça çıxarmaq,
heçə çıxarmaq, məhv etmək, boş yerə sərf
etmək. Varın yox edən sərrafa əvvəl nəzərin
var; Sonra həzərin var. M.Ə.Sabir. Qaranlıq
gecədə buradan qaçaq; Bizi yox etməyi yağı
arzular! H.K.Sanılı. Yox olmaq –
9.
çıxıb
getmək, gözdən itmək;
10.
itmək, yoxa çıxmaq,
gözdən itmək. Çoxdandır ki, bu kağız
bizim evimizdən yox olmuşdu. M.S.Ordubadi.
Hamımız alaçıqdan çıxdıq. Qızılquş yox olmuş,
uçub getmişdi. A.Şaiq. Səlimnaz arvad
gəldiyi kimi də yox oldu. M.Hüseyn;
11.
çəkilmək,
görünməz olmaq;
12.
tükənmək, bitmək.
Yox oldu səbrü sükun həsrəti-dəhanində;
Qəmündə qarət olub hər nə var, ey xaliq!
S.Ə.Şirvani. Yox olmuş – qarğış ifadəsi. Neyləyim,
axır, bu yox olmuşların; Fikrini qanqan
görürəm, qorxuram. M.Ə.Sabir. Yox olsun!
– məhv olsun! rədd olsun! Yox yerə –
bica, əbəs, nahaqdan, səbəbsiz, heç bir səbəb
olmadan. Aldı əqlü huşumu şövqi-dəhanı dilbərin;
Getdi əldən yox yerə məcmui-varım,
ey könül! S.Ə.Şirvani. Yoxa çəkilmək – tapılmamaq,
qıtlaşmaq. Yoxa çıxmaq – görünməmək,
itmək, qeyb olmaq, yox olmaq. Neçə
böyük cəzirələr yoxa çıxdı dənizlərdə. N.Rəfibəyli.
Yoxdan var etmək – heç bir şeydən
yaxşı bir şey vücuda gətirmək, yaratmaq.
Yoxdan yaranmaq – çox arıq, cılız adam
haqqında. Bu gün var (varam, varsan), sabah
yox (yoxam, yoxsan) – həyatın müvəqqətiliyi
haqqında. Heç yox – bax heç. Nə var,
nə yox? – bax var
13.
Nə yoxdur – hər şey
var. Mağazalarda nə yoxdur. Söz yox – bax
söz. Söz yoxdur – bax söz.